Δρ. Ιωάννης Τσιουρής

εκτύπωση θέματος

Τα αντικείμενα της ασημουργίας χωρίζονται σε δύο (2) κύριες κατηγορίες: τα κοσμικά και τα εκκλησιαστικά.
Α. ΚΟΣΜΙΚΑ
Με τον όρο κοσμικά αναφερόμαστε στο σύνολο των αντικειμένων που σχετίζονται με την καθημερινή ζωή είτε αυτά είναι χρηστικά είτε διακοσμητικά. Η χρήση τους είχε χαρακτήρα κοσμητικό, κοινωνικό, καθώς πρόβαλλε την οικονομική και κοινωνική επιφάνεια αλλά και ασφάλειας, μιας και μπορούσαν εύκολα να μεταφερθούν, να αποκρυβούν, ακόμη και να εκποιηθούν. Το πρόβλημα με τη συγκεκριμένη ομάδα εστιάζεται στη χρονολόγησή τους, καθώς στην πλειοψηφία τους δεν φέρουν κάποια επιγραφή και το μόνο στοιχείο χρονολόγησης στα περισσότερα από αυτά αποτελεί το είδος της διακόσμησης ή ακόμη και ο τρόπος κατασκευής τους.
Παρόλη την μεγάλη ποικιλία μπορούμε σε ένα γενικό πλαίσιο να προσδιορίσουμε κάποια ασημένια κοσμικά αντικείμενα που απαντώνται σταθερά στην πάροδο του χρόνου:
Δαχτυλίδια: φοριούνται από άντρες αλλά και από γυναίκες. Φέρουν χαρακτό ή ανάγλυφο διάκοσμο ενώ πολύ συχνοί είναι και οι πολύτιμοι ή ημιπολύτιμοι λίθοι.
Κιουστέκια: Ασημένιο κόσμημα της ανδρικής ενδυμασίας. Αποτελείται από σύστημα αλυσίδων και χυτά πλακίδια με ανάγλυφο ή εγχάρακτο διάκοσμο. Τα κιουστέκια είναι δύο ειδών: α) αυτά των οποίων οι αλυσίδες προσαρμόζονται στο στήθος σε σχήμα σταυρού και β) εκείνα που προσαρμόζονται στο ύψος της μέσης (ασημοζούναρο). Τα δεύτερα είναι πιο απλά και έχουν τις χυτές πλάκες στα άκρα, καθώς πίσω από αυτές βρίσκονται οι μικροί γάντζοι συγκράτησής τους.
Οικιακά σκεύη: Περιλαμβάνουν το σύνολο της οικοσυσκευής, είτε είναι χρηστικά, είτε διακοσμητικά. Μπορούμε εδώ να αναφέρουμε τα ζάρφια (ασημενιες θήκες για ποτήρια ή κύπελα), σερβίτσια, διάφορους τύπους αγγείων, τάσια, φρουτιέρες, καθρέπτες, μαχαιροπήρουνα, λάμπες κ.α.
Όπλα: Στον όρο αυτόν συμπεριλαμβάνουμε τόσο τα πυροβόλα (εμπροσθογεμή την συγκεκριμένη εποχή) όσο και τους διάφορους τύπους μαχαιριών και σπαθιών. Τα πυροβόλα όπλα έχουν τη διακόσμηση στον φέροντα οργανισμό (κοντάκι, λαβή κλπ.). Αυτή ποικίλει ανάλογα του κατόχου του όπλου και σε αρκετές περιπτώσεις είναι εξαιρετικά περίπλοκη. Στα μαχαίρια και τα σπαθιά, ο διάκοσμος υπάρχει τόσο στη λαβή και στη λεπίδα, όσο και στη θήκη. Στη λεπίδα, χρησιμοποιείται η εγχάρακτη τεχνική, αν και το σχέδιο είναι απλοποιημένο, ενώ περισσότερο προσεγμένη είναι στα υπόλοιπα μέρη.
Παλάσκες: Ασημένιες, συνήθως, ορθογώνιες θήκες για τη φύλαξη και χρήση του μπαρουτιού. Φέρουν διάκοσμο ανάγλυφο ή εγχάρακτο, συνήθως ανεικονικό.
Περιλαίμια: Βαρύτιμο κόσμημα της γυναικείας ενδυμασίας αποτελούμενο από χυτά μέρη, το οποίο στερεώνεται με δύο μικρούς γάντζους επάνω στο ύφασμα, στο ύψος και γύρω από τον λαιμό.
Πόρπη (κεμέρι): Αποτελείται από δύο τμήματα που ενώνονται στη μέση με θηλύκωμα. Το σχήμα της είναι στρόγγυλο, ωοειδές, ορθογώνιο, φυλλόσχημο ή και συνδυασμός των παραπάνω. Φέρει περίτεχνη διακόσμηση, ανάγλυφη ή συρματερή, σεντέφι εγχάρακτο, πολύτιμους λίθους και υαλόμαζα.
Σκουλαρίκια: Συνήθως είναι πολύπλοκες κατασκευές, ενώ δεν λείπουν και οι πιο απλές.
Τραχηλιά: Νυφικό κόσμημα αποτελούμενο από σειρά αλυσίδων οι οποίες έφεραν νομίσματα.
Ζώνη: Συνήθως υφασμάτινη αλλά και μεταλλική, αποτελούμενη από χυτά πλακίδια ή και συρματερά τμήματα. Τα δύο άκρα ενώνονται με πόρπη.
Φυλακτό (χαϊμαλί): Πρόκειται για θήκη διαφόρων σχημάτων εντός της οποίας υπήρχε φυλακτό και η οποία φέρονταν με μικρή αλυσίδα στον λαιμό. Ουσιαστικά αποτελούνται από ένα έλασμα, η μορφή και το σχέδιο του οποίου διαμορφώνεται.

Β. ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΑ
Με τον όρο εκκλησιαστικά αναφερόμαστε στο σύνολο των αντικειμένων που χρησιμοποιούνται από την Εκκλησία, είτε έχουν λειτουργικό χαρακτήρα είτε χρηστικό.
ʼγιο Δισκοπότηρο: Αποτελείται από τον κάλυκα, το στέλεχος και τη βάση. Δεν αποτελεί ενιαίο σκεύος αλλά τα τμήματά του είναι συνήθως βιδωτά. Ο κάλυκας πολλές φορές αποτελείται από ατόφιο ασήμι και συνήθως στηρίζεται σε υποδοχή που φέρει πλούσιο διάκοσμο. Αντίθετα, ο ίδιος δεν φέρει διάκοσμο με εξαίρεση την περιοχή του χείλους, όπου μπορεί να υπάρχει επιγραφή ή εγχάρακτη λιτή διακόσμηση. Το υπόλοιπο τμήμα με τη βάση προσφέρεται για πλούσια και ποικίλη διακόσμηση.
Αρτοφόριο: Είναι ιερό σκεύος εντός του οποίου φυλάσσεται ο προηγιασμένος ʼρτος. Συνήθως το σχήμα του είναι ναόσχημο, ενώ το μέγεθος και η διακόσμησή του ποικίλουν.
Αστερίσκος: Αποτελείται από δύο ελάσματα, σε σχήμα Π ή ημικυκλικό, που σχηματίζουν σταυρό, και τοποθετείται επάνω στο δισκάριο για να συγκρατεί το κάλυμμά του να μην αγγίζει τον ʼρτο. Θεωρείται ότι συμβολίζει το άστρο της Βηθλεέμ ενώ το δισκάριο τη Φάτνη. Η διακόσμησή του ποικίλει από απλή έως και περίτεχνη.
Δίσκος ή δισκάριο: Εντός του τοποθετείται ο ʼρτος κατά τη Θεία Λειτουργία. Η διακόσμησή του συνήθως είναι απλή. Εξάρτημά του αποτελεί και ο Αστερίσκος.
Εγκόλπιο: Φέρεται από τον Ιερέα και συνήθως έχει σχήμα κυκλικό και περίτεχνη διακόσμηση.
Εξαπτέρυγα: Χρησιμοποιούνται σε λιτανείες και σε άλλες τελετές της Εκκλησίας. Το σχήμα τους συνήθως είναι κυκλικό και παραστάσεις κοσμούν και τις δύο όψεις τους. Στο κεντρικό μετάλλιο εικονίζονται μορφές (Χριστός, Παναγία) ή και ολόκληρες παραστάσεις, οι οποίες περιβάλλονται από τα Τάγματα των Αγγέλων. Στην περίτεχνη διακόσμηση χρησιμοποιούνται διάφορες τεχνικές.
Ζέον: Μικρό αγγείο με το οποίο μεταφέρεται στον Ιερέα το «ζέον» ύδωρ για την ετοιμασία της Θείας Κοινωνίας. Η διακόσμησή του συνήθως είναι απλή.
Θυμιατήριο: Το θυμιατήριο έχει συνήθως κυκλικό σχήμα και ειδικά το σκέπαστρό του τη μορφή τρούλου ή τρουλαίου ναού. Η διακόσμησή του, έκτυπη ή ανάγλυφη είναι πολύ πλούσια.
Ιερατική πόρπη: Αποτελεί μέρος της ιερατικής ενδυμασίας κατά τη διάρκεια της Θείας Λειτουργίας αλλά και άλλων τελετών της Εκκλησίας. Αποτελείται από δύο τμήματα που ενώνονται στη μέση με θηλύκωμα. Το σχήμα της είναι στρόγγυλο, ωοειδές, ορθογώνιο, φυλλόσχημο ή και συνδυασμός των παραπάνω. Φέρει περίτεχνη διακόσμηση, ανάγλυφη ή συρματερή, σεντέφι εγχάρακτο, πολύτιμους λίθους και υαλόμαζα.
Καντήλι: Τα καντήλια αποτελούνται από ωοειδή βάση εντός της οποίας τοποθετείται το γυάλινο δοχείο. Τρεις αλυσίδες συγκρατούν το στέλεχος και ενώνονται στην απόληξή του με δίσκο, όπου υπάρχει κρίκος για την ανάρτηση σε σημείο στήριξης. Συνήθως είναι χυτά και φέρουν διάκοσμο ανάγλυφο, εγχάρακτο, διάτρητο ή και συρματερό.
Κατζίο: Είδος θυμιατηρίου που χρησιμοποιείται περισσότερο σε μονές και λιγότερο σε ενοριακούς ναούς. Το ένα τμήμα αποτελεί το θυμιατήριο, ενώ το άλλο είναι η μακρά λαβή. Επίσης, στο μέσο της λαβής υπάρχει μία ακόμα κάθετη στην προηγούμενη λαβή για τη διευκόλυνση της χρήσης του. Η λαβή είναι ουσιαστικά ένα έλασμα με διακόσμηση είτε ανεικονική είτε διαφόρων σκηνών. Στην απόληξή της είναι προσαρτημένα μικρά κουδούνια.
Λαβίδα: Συνοδεύει το Δισκοπότηρο και ουσιαστικά πρόκειται για ένα κουτάλι με μακρύ στέλεχος, στην απόληξη του οποίου συνήθως υπάρχει σταυρός. Η διακόσμησή του είναι απλή.
Λάρνακες: Αποτελεί ιδιαίτερο είδος λειψανοθήκης, εντός της οποίας φυλάσσεται το σκήνωμα του αγίου. Η ξεχωριστή σημασία της, η οποία προέρχεται από το σκοπό της κατασκευής της, οδηγεί στην περίτεχνη διακόσμησή της με σκηνές του βίου του αγίου και της κοιμήσεώς του ή του μαρτυρικού του τέλους.
Λειψανοθήκες: Κιβωτίδια – θήκες εντός των οποίων φυλάσσονται τα άγια λείψανα. Το σχέδιό τους είναι ανάλογο του αγίου λειψάνου που περιέχουν και κοσμούνται με περίτεχνο ανάγλυφο ή εγχάρακτο διάκοσμο είτε ανεικονικό είτε με απεικονίσεις των αγίων και σκηνών από το βίο τους.
Λόγχη: Ουσιαστικά πρόκειται για ένα μικρό μαχαίρι σε σχήμα λόγχης. Χρησιμοποιείται για την κοπή του ʼρτου. Η διακόσμησή του είναι λιτή και συνήθως η λαβή του απολήγει σε σταυρό.
Μανουάλια: Τα μανουάλια έχουν ύψος περίπου 1,70 μ. και τοποθετούνται εντός του κυρίως ναού. Κατασκευάζονται σφυρήλατα και χυτά και αποτελούνται από μπρούντζο ή και ασήμι.
Μυροδοχείο: Μικρό σε μέγεθος με μακρόστενο λαιμό, εντός του οποίου φυλάσσεται το ʼγιο Μύρο. Καθώς είναι συνδεδεμένο με το μυστήριο της Βαπτίσεως, συνήθως κοσμείται με την αντίστοιχη παράσταση.
Μυστρί εκκλησιαστικό: Αν και το σχήμα του είναι ίδιο με αυτό που χρησιμοποιούν οι κτίστες, ο χαρακτήρας του είναι συμβολικός, καθώς χρησιμοποιείται κατά τη θεμελίωση ναών.
«Ποδιά» Εικόνας (επένδυση): Ονομάζεται έτσι η ασημένια επένδυση μίας φορητής εικόνας, η οποία μπορεί να καλύπτει είτε ολόκληρο το εικονογραφικό θέμα εκτός από τα πρόσωπα, είτε μέρος της. Η διακόσμηση της «ποδιάς» δεν είναι ανεξάρτητη αλλά ουσιαστικά ακολουθεί ακόμη και στις λεπτομέρειες τη ζωγραφική επιφάνεια που καλύπτει.
Ραντιστήρι ή καννί: Μικρό αγγείο ωοειδούς κατά κανόνα σχήματος με κωνική απόληξη του λαιμού, που φέρει διάτρητη κεφαλή. Χρησιμοποιούνταν ως «ραντηστήρι» με ροδόνερο κατά τη διάρκεια θρησκευτικών τελετών.
Σταυροί: Οι σταυροί ανάλογα της χρήσης του χωρίζονται σε ευλογίας, Αγιασμού, λιτανείας και επιστήθιους. Οι σταυροί ευλογίας και αγιασμού μοιάζουν μεταξύ τους, και η κύρια διαφορά τους έγκειται στην ύπαρξη (αγιασμού) ή μη βάσης (ευλογίας). Οι σταυροί αυτοί αποτελούνται από ξύλο με ανάγλυφες παραστάσεις το οποίο φέρει ασημένιο πλαίσιο. Η διακόσμηση του πλαισίου είναι συνήθως πλούσια και οι τεχνικές που εφαρμόζονται ποικίλουν. Επίσης, σε πολλούς σταυρούς είναι προσαρτημένοι πολύτιμοι ή ημιπολύτιμοι λίθοι, ενώ δεν λείπουν και οι περιπτώσεις της επιχρύσωσης. Οι σταυροί λιτανείας είναι πιο μεγάλοι σε μέγεθος, στηρίζονται σε ξύλινο στέλεχος και χρησιμοποιούνται κυρίως σε λιτανείες. Τέλος, οι επιστήθιοι σταυροί αποτελούν μέρος της ένδυσης των ιερέων και διαφοροποιούνται στο μέγεθος, την διακόσμηση και την πολυτέλεια αναλόγως τους αξιώματος του φέροντος προσώπου.
Στάχωση Ευαγγελίου: Πρόκειται για την αργυρή εξωτερική επένδυση του Ευαγγελίου. Συνήθως στη μία πλευρά εικονίζεται η Εις ʼδου Κάθοδος και στην άλλη η Σταύρωση του Χριστού, ενώ στις γωνίες οι τέσσερις Ευαγγελιστές ή τα σύμβολα αυτών. Ωστόσο δεν λείπουν σταχώσεις στις οποίες εικονίζονται το Δωδεκάορτο, η Κοίμηση της Θεοτόκου και άλλες παραστάσεις, όπως η Ρίζα Ιεσσαί, ενώ συνοδεύονται και από τις μορφές Προφητών. Το είδος της στάχωσης διαφέρει ανά εποχή αλλά και είναι ανάλογο των οικονομικών δυνατοτήτων. Έτσι, λοιπόν, απαντώνται σταχώσεις αποτελούμενες από ενιαίο έλασμα ή από πλακίδια τα οποία είναι προσηλωμένα επάνω στο ευαγγέλιο. Επίσης, εκτός αυτών χρησιμοποιείται και η συρματερή τεχνική αλλά και πολύτιμοι ή ημιπολύτιμοι λίθοι.
Στέφανα Γάμου: Αποτελούνται από έλασμα επάνω στο οποίο υπάρχουν ποικίλοι συνδυασμοί διακόσμησης. Είναι ασημένια ή επίχρυσα και ανήκουν στην εκκλησία, όπου και επιστρέφονται μετά το μυστήριο του γάμου.
Τάματα: Είναι αφιερώματα πιστών τα οποία τοποθετούνται κυρίως σε φορητές εικόνες. Το θέμα τους ποικίλει και τα περισσότερα έχουν σχέση με ιάσεις και σωτηρία από κίνδυνο. Η κατασκευή τους είναι σχετικά απλή και σε μήτρα.