Αρχείο Ελληνικού Χορού © Αρχείο Ελληνικού χορού

εκτύπωση θέματος

ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΟΥΣ
Οι Σαρακατσάνοι(1), Ελληνικό(2) νομαδικό φύλο, συναντώνται μέχρι και μετά το Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο, οργανωμένοι σε «τσελιγκάτα», να μετακινούνται με τα κοπάδια τους σε όλη την σημερινή ελληνική επικράτεια, αλλά και σε ολόκληρη τη βαλκανική χερσόνησο. Κοιτίδα τους θεωρείται η οροσειρά της κεντρικής και νότιας Πίνδου τα ʼγραφα και η Ρούμελη.
Οι συνθήκες που επικράτησαν μετά το Παγκόσμιο πόλεμο, με τον περιορισμό των διαθέσιμων για βοσκή εκτάσεων και την αύξηση της επικινδυνότητας της ζωή στα βουνά, λόγω του εμφυλίου πολέμου και της παρουσίας των ανταρτών, οδήγησαν στην σταδιακή εγκατάλειψη της νομαδικής ζωής, στην αναζήτηση άλλων επαγγελμάτων και στη μόνιμη εγκατάστασή τους, όπου οι συνθήκες το ευνοούσαν σε αυτό. Στην κατεύθυνση αυτή, συνέβαλε και η πολιτική του Ελληνικού κράτους, αλλά και η ραγδαία μεταβολή της κοινωνικής οργάνωσης (υποχρεωτική εκπαίδευση, εμφάνιση νέων επαγγελμάτων κλπ.)

Η μουσικοχορευτική τους παράδοση χαρακτηρίζεται από τη κυριαρχία του αντιφωνικού τραγουδιού που συνοδεύει τον χορό τους. Σημαντικότερες χορευτικές περιστάσεις αποτελούν, λόγω της νομαδικής τους ζωής, η Λαμπρή, τα πανηγύρια στα ξωκλήσια και ο Γάμος.
Αν και σπάνιες οι ευκαιρίες για χορό, το τραγούδι τους συνόδευε στις καθημερινές τους κτηνοτροφικές ασχολίες ή στις συχνές μετακινήσεις τους. Το παίξιμο δε της φλογέρας -το κατεξοχήν μουσικό όργανο των Σαρακατσαναίων – τους συντροφεύει στη φύλαξη των κοπαδιών.
Παραδοσιακά, οι χοροί των Σαρακατσαναίων της Ηπείρου ήταν οι συρτοί στα τρία, που κυριαρχούσαν, τα τσάμικα και οι συρτοί στα δύο. Συνοδεύονταν σχεδόν πάντα με τραγούδι από τους συμμετέχοντες στο χορευτικό κύκλο. Λόγω του νομαδικού τρόπου διαβίωσης τους, σπάνια είχαν την πολυτέλεια να έχουν συνοδεία οργανοπαιχτών.
Ανάλογα με τους τόπους που παραδοσιακά μετακινούνταν ή εγκαταστάθηκαν, προσαρμόστηκαν στις τοπικές παραδόσεις ή αφομοίωσαν στοιχεία από αυτές και μερικές φορές τις εμπλούτισαν με τα τραγούδια τους.
Μέχρι το τέλος της 10ετίας του ΄50 αλλά και σε σπανιότερες περιπτώσεις και λίγο αργότερα, ολοκληρώνεται η μόνιμη εγκατάσταση τους σε κοινότητες του Νομού.


ΕΓΚΑΤΕΣΤΗΜΕΝΟΙ ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΟΙ ΣΤΟ ΝΟΜΟ ΠΡΕΒΕΖΑΣ

Τα χωριά του Νομού Πρέβεζας όπου είναι εγκατεστημένοι Σαρακατσάνοι είναι: Ηλιοβούνια, Λούρος, Νέα Κερασούντα, Στεφάνη, Καναλάκι, Σινώπη, Σμυρτούλα, Κανάλι, ʼγιος Σπυρίδων. Οικογένειες Σαρακατσάνων συναντώνται και στα χωριά Αρχάγγελος, Σαμψούντα, Μιχαλίτσι, Φλάμπουρα, Πετρά, Φιλιππιάδα, Ρωμιά, Γοργόμυλος, Αγιοβούνα, Ωρωπός, Μυρσίνη.

Ο διασκορπισμός τους και η εγκατάστασή τους μέσα σε ήδη οργανωμένες κοινότητες και ο ραγδαίος κοινωνικός μετασχηματισμός, δεν τους άφησε πολλά περιθώρια για δημόσιες χορευτικές εκδηλώσεις με καθαρά Σαρακατσάνικο χαρακτήρα. Μόνο σε γάμους είχαν την ευκαιρία να συναντηθούν με συγγενείς, που ζούσαν συχνά διασκορπισμένοι σε απομακρυσμένα χωριά.
Στο Νομό σήμερα δεν λειτουργεί Σαρακατσάνικος σύλλογος. Οι προσπάθειες για τη διδασκαλία των Σαρακατσάνικων χορών, συντονίζεται από την Αδελφότητα Σαρακατσαναίων Ηπείρου, που διοργανώνει κάθε χρόνο το πρώτο Σαββατοκύριακο του Αυγούστου, Αντάμωμα Σαρακατσαναίων της Ηπείρου στο Γυφτόκαμπο, όπου έχει δημιουργηθεί Σαρακατσάνικη στάνη στο χωριό Σκαμνέλι.

Οι Σαρακατσάνικοι χοροί που διδάσκονται στην Αδελφότητα Σαρακατσαναίων Ηπείρου είναι: ο χορός στα τρία, ο τσάμικος με τις διαφορετικές χορευτικές εκφάνσεις του, (αργός - γρήγορος- με κάτσα ) ο σταυρωτός, ο Ζαγορίσιος, ο συρτός, και οι μικτοί χοροί με εναλλαγή του χορού στα τρία και του καλαματιανού. Αυτοί οι χοροί θεωρούνται ότι αντιπροσωπεύουν γενικά τους Σαρακατσάνους της Ηπείρου μετά την ενσωμάτωση και στοιχείων από την Ηπειρώτικη παράδοση.
Γενικεύοντας, θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο χορός των Σαρακατσάνων σήμερα σε όλη την Ήπειρο, αποκτώντας πλέον ένα «Πανηπειρωτικό χαρακτήρα», ουσιαστικά κυριαρχεί σε ένα μεγάλο βαθμό με αυτή τη μορφή, σε όλες τις μαζικές χορευτικές εκδηλώσεις.


ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΕΣ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ

Ο Δήμος Ζαλόγγου καταλαμβάνει το κέντρο του Νομού. Έδρα του Δήμου, το Κανάλι, στον κάμπο της Λάμαρης, που χτίσθηκε το 1800 περίπου. Το 1922 εγκαταστάθηκαν στην περιοχή, Πόντιοι πρόσφυγες, τουρκόφωνοι οι περισσότεροι, από την περιοχή της Σαμψούντας, καθώς και μερικοί από την Τραπεζούντα, την Κερασούντα, την Μπάφρα, τη Σινώπη, το Ερπάμ Τσαρσαμπά. Μαζί τους εγκαθίστανται και Ελληνόφωνες Πόντιοι από Ναβοροσίσκι της Ρωσίας, με καταγωγή από τη Σαμψούντα, που είχαν μεταναστεύσει πριν χρόνια στη Ρωσία. Ιδρύουν τη Νέα Σινώπη και τη Νέα Σαμψούντα. Τουρκόφωνοι επίσης πρόσφυγες από την περιοχή του Αγιατζίκ της Μικράς Ασίας, από τα ορεινά χωριά του, το Αϊαντόν, τη Μόρζα, τη Τόσος, το Χελαντού, τη Ταΐστα, το Καρσού, το Πινέφ, καθώς και το παραλιακό Γιαλού, ιδρύουν τον Αρχάγγελο(3) στον οποίο εγκαθίστανται και μαζί τους και μερικές οικογένειες από το Τσεπέλοβο Ιωαννίνων.

Στο Δήμο Φιλιππιάδας, εγκαθίστανται Πόντιοι πρόσφυγες από την περιοχή της Κερασούντας και ιδρύουν την Κερασούντα, όπου εγκαθίστανται και Βαθυπεδιώτες.

Οι πολιτισμικά διαφοροποιημένοι αυτοί προσφυγικοί πληθυσμοί, που εγκαταστάθηκαν στις νεοϊδρυθείσες κοινότητες του νομού ,είχαν ανομοιογενή χορευτική παράδοση. Με πρωταρχικό στόχο την επιβίωση στη νέα πατρίδα δεν είχαν ευκαιρίες για χορευτικές εκδηλώσεις, πλην των κλειστών οικογενειακών εορτών. Οι Μικρασιάτες πρόσφυγες χόρευαν ποντιακούς χορούς, καρσιλαμάδες και ζεϊμπέκικα.
Πολλά από τα στοιχεία της μουσικοχορευτικής τους παράδοσης σήμερα, με τη συμβολή των πολιτιστικών συλλόγων, προσπαθούν να αναβιώσουν.΄
Μουσικοί που συνόδεψαν τα γλέντια τους, μετά την εγκατάσταση στο νέο τόπο, ήταν: Ο κερασούντιος Ηλίας Λώλος, που είχε εγκατασταθεί στην Πέρδικα, ο λυράρης Στυλίκος Παλαιστίδης από τη Ν.Σαμψούντα. Αργότερα, ο Λευτέρης Πασχαλίδης, από τους εγκατεστημένους στη Μακεδονία πρόσφυγες που παντρεύτηκε στην Πρέβεζα και ο αυτοδίδακτος Φούντογλου Ηλίας από τη Ν. Σινώπη.
Διατήρησαν για πολλά χρόνια κάποια από τα έθιμά τους. Μέχρι το 50 περίπου, συνήθιζαν της Ζωοδόχου Πηγής, στο πανηγύρι στο ερημοκλήσι της περιοχής, τα τρία γειτονικά χωριά, Αρχάγγελος, Σινώπη, Σαμψούντα που συμμετείχαν στον εορτασμό, να οργανώνουν παραδοσιακούς αγώνες πάλης.



ΑΡΒΑΝΙΤΕΣ ΠΕΡΙΟΧΗ ΦΑΝΑΡΙΟΥ

Ο Δήμος Φαναρίου(4) με τα 24 χωριά, βρίσκεται στο βορειοδυτικό τμήμα του Νομού Πρέβεζας στα σύνορα με το Δήμο Πάργας. Απλώνεται από τα βουνά του Σουλίου, μέχρι το Ιόνιο Πέλαγος. Από την πρώιμη περίοδο της τουρκοκρατίας κατοικήθηκε από Τσάμηδες(5), ενώ πριν την απελευθέρωση ανήκε διοικητικά στο Νομό Θεσπρωτίας. Η περιοχή ήταν Βάλτος και μαστίζονταν από ελονοσία μέχρι το 1950-60 που αποξηράνθηκε. Μέχρι τότε οι ντόπιοι κάτοικοι ζούσαν απομονωμένοι και από αυτούς 20.000 περίπου μετανάστευσαν στο εσωτερικό και το εξωτερικό
Σταδιακά ο αρβανίτικος ντόπιος πληθυσμός που κυριαρχούσε, συμπληρώνεται από βλάχους από το Ζαγόρι τη Βωβούσα το Μονοδένδρι που είχαν χειμαδιά στην περιοχή.

Οι κάτοικοι ασχολούνται με την γεωργία και την κτηνοτροφία ενώ πολλοί μετανάστευσαν στο εξωτερικό. Η ανάπτυξη της περιοχής με το συνάλλαγμα που έφεραν οι μετανάστες, συγκέντρωσε κατοίκους από τις γύρω περιοχές. Το Καναλάκι είναι η πρωτεύουσα του Δήμου και η Πάργα αποτελεί το γειτονικό εμπορικό κέντρο.

Σημαντική χορευτική περίσταση με μεγάλο δημόσιο χορό ήταν στην περιοχή το Πανήγυρη στο Μοναστήρι Αγίας Μαύρας στις 3 Μαΐου. Παλιότερα ο δημόσιος χορός γίνονταν, με αρβανίτικα και ελληνικά τραγούδια, που χορεύονταν στα βήματα του συρτού στα 3. Στα μεγάλα Πανηγύρια της περιοχής, του Αγίου Πνεύματος του προφήτη Ηλία, της Αγίας Μαρίνας του Αγίου Παντελεήμονος, του Σωτήρος και της Παναγιάς τον 15Αύγουστο, από τη δεκαετία του 50-60, ο χορός γίνεται με τη συνοδεία ντόπιων οργανοπαικτών.

Παλαιότερα στην περιοχή κυριαρχούσε ο Χαράλαμπος Φωτίου με το κλαρίνο του.
ʼλλοι τοπικοί οργανοπαίχτες που συνόδευσαν τους χορούς των κατοίκων της περιοχής είναι ο Θανάσης Γκλανός 65 περίπου ετών σήμερα από το Μεσοπόταμο και ο Δημήτρης Αηδόνης, από το Θέμελο

Καθώς σταδιακά μεταβάλλεται η μορφή των πανηγυριών και χάνεται ο ιδιαίτερος τοπικός χαρακτήρας τους με τη συμμετοχή κατοίκων της ευρύτερης περιοχής, τραγούδια και χοροί από άλλες περιοχές ενσωματώνονται στο τοπικό χορευτικό ρεπερτόριο.

Με σκοπό τη μεγαλύτερη δυνατή συμμετοχή κόσμου και την οικονομική επιτυχία των πανηγυριών, προσκαλούνται επώνυμοι οργανοπαίχτες(6) γνωστοί όχι μόνο στην Ήπειρο αλλά συχνά και στο πανελλήνιο.

Οι χοροί που συναντώνται συχνότερα στην περιοχή του Φαναρίου είναι οι Συρτοί, (στα 2 και στα 3) ο κοφτός, το φυσούνι, τα κλάματα, ο οσμαντάκας, το το αρβανιτοβλάχικο, το μπεράτι και ο τσιτσομήτρος. Ο τελευταίος χορός συναντάται κύρια στο γειτονικό νομό Θεσπρωτίας και χορεύεται με 14 βήματα



1.ΣΑΛΙΩ, ΣΑΛΙΩ ΜΟΙ ΣΑΛΙΟΥΣΕ(7)

- Σάλιω, Σάλιω μόι Σαλιούσε
τι μόι ζόγκ μοι ταλαντούσιε,
Σάλιω ωχ! Του μπλίφτ ντέρα
ώχ! με ντρίζα εδέ με φέρα.
- Μ' τργκόει μπαμπάη με στιέρα
ου χαρόβα εδέ φιέτα
Κουρ ου γκρέτσ στιέρα σ' γκέτα
ψε χαρδβα εδέ φιέτα.
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
- Ευθαλία, Ευθαλία, μωρ' Ευθαλίτσα,
εσύ μωρή πουλί, πουλί, μωρή χελιδόνι,
Ευθαλία να σου κλείσει η πόρτα
με αγκάθια και με βάτα.
- Μ' έστειλε ο μπαμπάς στα πρόβατα, εγώ ξέχασα και κοιμήθηκα.

2.ΧΑΙΝΤΕ ΓΚΑ ΚΑ ΝΤΑΛΕ ΒΑΛΕΝ ΜΟΙ ΣΙΖΕΖ,

Χάιντε γκα κα ντάλε βάλεν μόι σιζέζ,
Χάιντε γκα κα ντάλε βάλεν τι μοι βετουλζέζ,
Σε να γκρίχετ πλιούχουρι μόι σιζέζ,
Σε να γκρίχετ πλιούχουρι τι μόι βετουλζέζ,
Ψε να πλουχουρόν κουπούτσετ μόι σιζέζ,
Ψε να πλουχουρόν κουπούτσετ τι μόι βετουλζέζ
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
'ʼιντε από σιγά-σιγά το χορό, εσύ μαυρομάτα,
άιντε από σιγά-σιγά το χορό,, εσύ μαυροφρύδα,
γιατί σηκώνεται σκόνη, εσύ μαυρομάτα,
γιατί σηκώνεται σκόνη, εσύ μαυροφρύδα,
γιατί μας σκονίζει τα παπούτσια, εσύ μαυρομάτα,
γιατί μας σκονίζει τα παπούτσια, εσύ μαυροφρύδα.

3.ΝΑ ΓΙΑ ΝΤΕΡΑ ΜΕ ΚΡΚΕΛΕ,

Να για ντέρα με κρκέλε,
άιντε χιν ε ντελ νιη περιστέρε,
άιντε περιστέρε είμαι τι,
παραθύρεν μος ε μπλί,
άιντε σε το βιν πρ' μ ατί,
τ' λαφόσεμι τ' ντι.
'Οι κντόν μπιρμπίλι φέρ μ' φέρ,
Χάιντε γκιάσμ μπσύζτ νιη χερ.
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
Σ' αυτήν την πόρτα με το χερούλι,
άιντε μπαίνει και βγαίνει ένα περιστέρι,
άιντε, περιστέρι μου, εσύ
το παράθυρο μην το κλείσεις,
άιντε γιατί θα 'ρθω το βράδυ εκεί,
να κουβεντιάσουμε τα δυο,
όταν θα κελαηδήσει τ' αηδόνι αγκάθι σ' αγκάθι,
έλα να ενώσουμε τα χείλη μια φορά.



1. Ως προς την ετυμολογία του ονόματός τους υπάρχουν αρκετές διαφορετικές απόψεις.

2. Έλληνες και ξένοι ιστορικοί και ερευνητές. (Αραβαντινός, Λαμπρίδης, Passow, Heuzey Hoeg, Καμπούρογλου, Τζιάτζιος κ.α). υποστηρίζουν την ελληνική καταγωγή των Σαρακατσαναίων. Η ελληνική τους γλώσσα, και η παράδοσή τους, προερχόμενη από τα βάθη των αιώνων αποδεικνύουν την ελληνικότητά τους.

3. Το όνομα Αρχάγγελος θεωρήθηκε το πλέον συγγενικό με το όνομα της κωμόπολης Αγιατζίκ του Δυτικού Πόντου.

4. Λέγεται ότι η περιοχή πήρε το όνομά της από το φανάρι που τοποθέτησαν οι Ενετοί στο λόφο της Αγ. Ελένης για τα πλεούμενα.

5. Τσάμηδες, ήταν οι Τουρκαλβανοί του Αλή Πασά Κατά μια εκδοχή,: «Τσάμηδες καλούνται οι περί του Θύαμιν οικούντες, Θυάμηδες και κατ’ επέκτασιν Τσάμηδες». Γι αυτό και Τσαμουριά ονομαζόταν περιοχή της Θεσπρωτίας όπως της Παραμυθιάς, Φιλιατών, Πάργας και Μαργαριτίου.
Με την απελευθέρωση της Ηπείρου το 1912, μέρος αυτού του πληθυσμού των Τσάμηδων έφυγε και επέστρεψε στην Αλβανία.
Το 1923, που έγινε η ανταλλαγή Μουσουλμάνων με Έλληνες Μικρασιάτες, ζήτησαν να παραμείνουν, δηλώνοντας ότι νοιώθουν έλληνες. Ο Βενιζέλος σεβάστηκε την επιθυμία τους και έτσι παρέμειναν στην περιοχή.
Το 49, μετά από εκτέλεση που έγινε από Γερμανούς στρατιώτες στην Παραμυθιά της Θεσπρωτίας, ύστερα από προδοσία κάποιων Τσάμηδων, φοβούμενοι τυχόν αντίποινα απεχώρησαν πολλοί στην Αλβανία.

6. Κώστας Χαρησιάδης, Σταύρος Καψάλης, Ναπολέων Δάμος, Πέτρο -Λούκας Χαλκιάς , ο Αριστόπουλος από την Πάτρα και πολλοί άλλοι

7. Από την εργασία του Δημ. Ράπτη «Τα δημοτικά τραγούδια περιοχής Φαναρίου Πρέβεζας» συμπληρώσαμε τους στίχους, όπου μας έλλειπαν, των πιο γνωστών Αρβανίτικων τραγουδιών της περιοχής που χορεύονταν στα 3.
Πρεβεζάνικα Χρονικά, έτος 60, περίοδος β, τεύχος 24, σελ. 102